Giriş
İslâm düşünce tarihinde en çok tartışılan konulardan biri, insan irâdesi ile ilâhî takdir (kader) arasındaki ilişkidir. Bu alandaki iki radikal görüş; bir yanda tamamen insanı özgür irâdelere sahip sayan, diğer yanda ise insanın fiilî anlamda hiçbir tercih hakkı olmadığı sonucuna ulaşan ekoller yer alır. Bu bağlamda öne çıkan iki mezhep ya da düşünce akımı olan Kaderiyye ve Cebriyye, konuyu uç noktalardan ele alarak hem tarihsel hem de felsefî açılardan önemli tartışmalar üretmişlerdir. Bu yazıda, Kaderiyye ve Cebriyye’nin ne olduğunu, tarihsel arka planını ve günümüzdeki akademik tartışmalarını inceleyeceğiz.
Tanım ve Temel Görüşler
Cebriyye’nin Tanımı
Cebriyye, kelime kökeni itibarıyla “zorla yaptırma”, “mecbûr etme” gibi anlamlara gelen cebr kökünden türemiştir. Kelâmî literatürde, “insanların kendilerine has bir irâdesi yoktur; tüm zihnî ve amelî fiilleri ilâhî kudretin zorlayıcı etkisiyle meydana gelir” şeklinde özetlenir. [1] Bu görüşe göre insan; Allah’ın önceden yazdığı kaderin dışına çıkamaz, fiilleri kendine ait değildir ve yaptıklarından dolayı sorumlu tutulamaz duruma düşer. [2]
Kaderiyye’nin Tanımı
Kaderiyye, Cebriyye’nin tam karşıtı uçta yer alır. Bu görüşe göre insanın fiillerinde özgür irâdesi vardır; insan isterse hayra isterse şerre yönelmekte serbesttir. [3] Kaderiyye, insan iradesine daha fazla alan tanır ve ilâhî kader anlayışını sınırlar içinde ele alır. [4]
Tarihsel Arka Plan
İslam’ın ilk asırlarında, özellikle hicrî birinci asırdan itibaren (yaklaşık 7. yüzyılın sonları) kader‑irâde üzerine düşünceler yoğunlaşmaya başlamıştır. [5]
Erken Dönem ve Cebriyye
Erken dönemde, yönetimlerin baskı ve zulüm pratikleriyle karşılaşan Müslüman topluluklar bu durumu “kader”e yormaya eğilim göstermiştir. Bu bağlamda “her şey Allah’ın takdiridir” yaklaşımı belirginleşmiştir. Bu tarz düşüncenin sistematikleşmesiyle Cebriyye akımı ortaya çıkmıştır. [1] Örneğin Cehm b. Safvân, insanın fiillerinde hiç ihtiyârî bir yönü olmadığını ileri sürmüş ve bu ekole nispetle Cehmiyye adını almıştır. [6]
Kaderiyye’nin Doğuşu
Kaderiyye akımı, Cebriyye’ye tepki olarak gelişmiştir. Örneğin Mâ’bed b. Hâlîd el‑Cühenî ve Geylân b. Müslim ed‑Dımaşkî gibi şahsiyetler, insanın fiillerinde özgür olduğunu savunmuştur. [3] Ancak Kaderiyye bağımsız bir okul olarak uzun ömürlü olmamış, daha sonra Mutezile içinde görüşlerinin bir kısmı sistemleştirilmiştir. [7]
Günümüzde Akademik Tartışmalar
İslam kelâmında kader‑irâde meselesi hâlâ akademik ilginin odağındadır. Bu bağlamda iki ana eksen ön plana çıkar:
İradî sorumluluk ve adalet ekseni
Cebriyye görüşüne göre insanın fiilleri tamamen Allah tarafından yaratıldığı için, insana sevap ve ceza isabet etmesi adaletsizlik gibi görünebilir. Bu nedenle klasik Ehl‑i Sünnet kelâmcıları ve günümüz akademisyenleri, “insan gerçekten sorumlu mu?” “adalet nasıl sağlanıyor?” gibi sorulara yanıt aramaktadır. [8]
Özgürlük, determinism ve modern düşünce ekseni
Günümüzde, Batı felsefesinden etkilenen düşünürler bağlamında İslam düşüncesindeki özgürlük‑determinism gerilimi yeniden yorumlanmaktadır. [8] Mesela, “Modernite karşısında kader anlayışı Müslüman düşünceyi nasıl etkiliyor?” ya da “özgürlük ve irâde kavramları İslam kaynaklarında nasıl anlaşılabilir?” gibi sorular tartışılmaktadır.
Sonuç
Kaderiyye ve Cebriyye, insanın irâdesi ile ilâhî takdir arasındaki gerilimi uç noktalarda temsil eden iki düşünce akımıdır. Cebriyye insanı neredeyse bütün bağlamda mecbûr bir konuma koyarken, Kaderiyye insanın irâdesini öne çıkarır. Tarihsel olarak her iki görüş de İslam’ın ilk dönemlerinde şekillenmiş, günümüzde ise kelâm teorisi çerçevesinde hem klasik kaynaklar aracılığıyla hem de modern felsefî perspektiflerden ele alınmaktadır. Bu sayede sadece tarihî bir inceleme değil, aynı zamanda günümüzün düşünsel ihtiyaçlarına yönelik bir zemin de sağlamaktadır.
—
Sources:
[1]: “CEBRİYYE – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[2]: “Cebriyye (Kadercilik) nedir? Cebriyye nasıl ortaya çıkmıştır, temel …”
[3]: “Kaderiyye Nedir? | İslam ve İhsan”
[4]: “KADERİYYE – TDV İslâm Ansiklopedisi”
[5]: “İslâm Kelâmında Kader Ömer Aydın”
[6]: “CEBRİYYE – Sorularla İslamiyet”
[7]: “KADERİYYE – Sorularla İslamiyet”
[8]: “KELAM ARAŞTIRMALARI 13: – DergiPark”